



Η βαριατρική χειρουργική είναι ένας διεθνής όρος ( bariatric surgery ) ο οποίος προκύπτει από τις ελληνικές λέξεις «βάρος» και «ιατρική» ( αντιμετώπιση). Οι βαριατρικές χειρουργικές επεμβάσεις είναι μεγάλες γαστρεντερικές επεμβάσεις οι οποίες α) αποκλείουν το μεγαλύτερο τμήμα του στομάχου προκειμένου να ελαττώσουν την ποσότητα τροφής που μπορεί κανείς να καταναλώσει, β) αναπροσαρμόζουν το λεπτό έντερο έτσι ώστε να ελαττωθεί η ποσότητα τροφής η οποία μπορεί να απορροφηθεί από τον οργανισμό.
Υπάρχουν πολλές διαφορετικές μέθοδοι βαριατρικών επεμβάσεων για την απώλεια βάρους, ωστόσο στο σύνολό τους είναι γνωστές ως «βαριατρική χειρουργική». Με βάση το κόστος/kg χαμένου βάρους, μετά από 4 έτη, η χειρουργική αντιμετώπιση έχει υπολογιστεί ότι είναι λιγότερο δαπανηρή συγκριτικά με οποιαδήποτε άλλη θεραπεία.
Επιλογή ασθενών
Οι ασθενείς θα πρέπει να επιλέγονται για χειρουργική αντιμετώπιση με βάση τα ακόλουθα κριτήρια:
Στο πλαίσιο αυτό, είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι η αποτελεσματικότητα της χειρουργικής επέμβασης δεν είναι απαραίτητο να οριοθετείται αποκλειστικά με βάση το σωματικό βάρος, αλλά μπορεί να επικεντρώνεται και στις θετικές επιδράσεις στα νοσήματα που σχετίζονται με την παχυσαρκία.
Ο σκοπός της επέμβασης είναι η επίτευξη μιας δραματικής ελάττωσης της ενεργειακής πρόσληψης, η οποία είναι δυνατόν να επιτευχτεί μέσω της ενεργοποίησης ενός πρώιμου και ενισχυμένου αισθήματος κορεσμού, μέσω της ελάττωσης των σημάτων της πείνας ή, παράλληλα μέσω της παράκαμψης των σχετιζόμενων με την πείνα σημείων στο γαστρεντερικό σύστημα, επιτρέποντας έτσι την ταχεία διάβαση μέσω του πεπτικού συστήματος και, εν μέρει, την επακόλουθη δυσαπορρόφηση η οποία οφείλεται στην ελλιπή διάσπαση της τροφής η οποία προωθείται με ταχύτητα στο παχύ έντερο.
Σύμφωνα με τον υποκείμενο μηχανισμό δράσης τους και ανάλογα με την φυσιολογική διαταραχή στην οποία βασίζεται η ευεργετική ως προς την παχυσαρκία επίδραση της βαριατρικής επέμβασης αυτές ΤΑΞΙΝΟΜΟΥΝΤΑΙ ΩΣ ΕΞΗΣ:
Α) Επεμβάσεις περιοριστικού τύπου
Στην κατηγορία αυτή ανήκει ο ρυθμιζόμενος σιλικονούχος δακτύλιος του στομάχου ( Gastric Band ) και η κάθετη γαστροπλαστική ( διαμερισματοποίηση ) κατά Mason. Οι περιοριστικές τεχνικές αυξάνουν τη διάταση του οισοφάγου και του στομάχου, προκαλώντας έτσι ένα πρώιμο αίσθημα κορεσμού. Η τοποθέτηση του προσαρμοζόμενου γαστρικού δακτυλίου έχει ως αποτέλεσμα την σμίκρυνση του γαστρικού σάκου και το στένεμα της διόδου προς το υπόλοιπο τμήμα του στομάχου. Η διαμερισματοποίηση του στομάχου σε δύο τμήματα ( είτε καθέτως είτε οριζοντίως ) προκαλεί καθυστέρηση της κένωσης στο γαστρεντερικό σύστημα.
Β) Επεμβάσεις δυσαπορροφητικού τύπου
Στην κατηγορία αυτή ανήκει η χολοπαγκρεατική εκτροπή που αντιπροσωπεύεται από την εγχείριση Scopinario και την 12δακτυλοειλεική αναστόμωση.
Οι δυσαπορροφητικές τεχνικές βασίζονται στην παράκαμψη μεγάλων τμημάτων του γαστρεντερικού συστήματος στα οποία πραγματοποιείται η απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών. Η αποκλειστικά δυσαπορροφητικές τεχνικές, όπως η νηστιδοειλεική παράκαμψη, δεν εφαρμόζονται πλέον και έχουν αντικατασταθεί από μεικτές τεχνικές, οι οποίες συνδυάζουν τον περιορισμό με τη δυσαπορρόφηση.
Γ) Επεμβάσεις μεικτού τύπου
Στην κατηγορία αυτή ανήκει η γαστρική παράκαμψη κατά Roux ( Roux en Y Gastric Bypass ).
Η εγγύς γαστρική παράκαμψη αφήνει ένα μικρό τμήμα του σάκου του στομάχου κοντά στην οισοφαγική διακλάδωση, απομονώνοντας το μείζον τόξο του στομάχου, παρακάμπτοντας έτσι το μεγαλύτερο μέρος του στομάχου και του δωδεκαδάκτυλου. Όπως συμβαίνει με την γαστρεντερική παράκαμψη, η χολοπαγκρεατική παράκαμψη αποτελεί επίσης μια μεικτού τύπου παρέμβαση. Ωστόσο, η τεχνική αυτή βασίζεται στην υπο-ολική οριζόντια γαστρεκτομή από την οποία μένουν, κατά μέσο όρο 200 ml στο ανώτερο τμήμα του στομάχου, προκαλώντας μεγαλύτερου βαθμού δυσαπορρόφηση δεδομένου ότι ο γαστρικός σάκος συνδέεται με το τελικό τμήμα του εντέρου, παρακάμπτοντας τελείως το δωδεκαδάκτυλο και τη νήστιδα.
Παραδοσιακά, η γαστρική επέμβαση πραγματοποιούνταν ως μια ανοικτή επέμβαση, σήμερα όμως όλες οι τεχνικές μπορούν να πραγματοποιηθούν λαπαροσκοπικά. Τα αποτελέσματα από τις αρχικές, μεγάλου μεγέθους, τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες μελέτες, δείχνουν ότι η απώλεια βάρους είναι η ίδια είτε γίνεται ανοικτή είτε γίνεται λαπαροσκοπική επέμβαση. Ωστόσο, η λαπαροσκοπική προσέγγιση για τη βαριατρική χειρουργική επέμβαση έχει αποδειχθεί ότι προκαλεί λιγότερο μετεγχειρητικό άλγος, συντομότερο χρόνο ανάρρωσης και λιγότερες περιεγχειρητικές επιπλοκές.
Επιπλοκές
Οι επιπλοκές που σχετίζονται με τη βαριατρική χειρουργική περιλαμβάνουν πρώιμα αιμορραγικά προβλήματα, γαστρεντερική διαφυγή η οποία οδηγεί σε περιτονίτιδα, ρήξη της σπλήνας με πιθανή ανάγκη για σπληνεκτομή, υποδιαφραγματικά αποστήματα, μόλυνση πληγών, διαπυήσεις τραύματος, πνευμονική εμβολή, καθώς και καθυστερημένες επιπλοκές οι οποίες οφείλονται στη στένωση του οργάνου, σε οριακά έλκη, στη διάνοιξη της χειρουργικής συρραφής, στη διάταση του στομάχου που έχει παρακαμφθεί, εσωτερικές κήλες, συστροφή του εντερικού άκρου, πλήρη απόφραξη του εντέρου, χολολιθίαση, εμετοί, σύνδρομο dumping, ανεπάρκειες συγκεκριμένων θρεπτικών συστατικών, νευροπάθειες και μετεγχειρητική κατάθλιψη. Υποστηρίζεται όμως ότι οι περισσότερες από τις επιπλοκές που σχετίζονται με αυτού του είδους τις επεμβάσεις, σε αντίθεση με τις περισσότερες άλλες χειρουργικές επεμβάσεις, είναι αντιμετωπίσιμες με συμπεριφορική θεραπεία. Ο Kral, για παράδειγμα, σημειώνει ότι ο εμετός, που παρατηρείται σε περίπου 10% των ασθενών μετεγχειρητικά, οφείλεται περισσότερο σε διατροφικούς λόγους παρά σε στενώσεις στα σημεία των γαστροπλαστικών αναστομώσεων.
Η περιεγχειρητική θνησιμότητα σε εξειδικευμένα κέντρα αποτελεί ένα μικρό μόνο μέρος της θνητότητας που παρατηρείται σε μη χειρουργημένους ασθενείς και σε εκείνους που βρίσκονται σε λίστες αναμονής για χειρουργείο.
Τα ποσοστά περιεγχειρητικής θνησιμότητας μετά από ανοιχτή επέμβαση για την παχυσαρκία, λαμβάνοντας υπόψη μελέτες οι οποίες περιλαμβάνουν μεγάλους αριθμούς ασθενών, είναι συνήθως κάτω από 1,5%. Το 75% περίπου των θανάτων προκαλείται από αναστομωτική διαφυγή και περιτονίτιδα, ενώ το 25% των θανάτων οφείλεται σε πνευμονική εμβολή. Πρόσφατες μελέτες οι οποίες αξιολόγησαν μόνο τη λαπαροσκοπική γαστρική παράκαμψη, έδειξαν ότι ο κίνδυνος των πρώιμων μετεγχειρητικών επιπλοκών ήταν περίπου 10%.
Η λιποαναρρόφηση ανεπιθύμητου υποδόριου λίπους χρησιμοποιείται εκτεταμένα για λόγους καλαισθησίας, αλλά δεν προσφέρει κανένα ιατρικό πλεονέκτημα, όσον αφορά τις σχετιζόμενες με την παχυσαρκία παθολογικές καταστάσεις.
Πίνακας 1. Απώτερες μετεγχειρητικές επιπλοκές σε επεμβάσεις παχυσαρκίας ( ποσοστό % )
Συστάσεις για την σίτιση μετά από βαριατρικές επεμβάσεις
Η αναμενόμενη απώλεια βάρους μπορεί να είναι 50-80% του περιττού βάρους και συνήθως χρειάζονται γι’ αυτό 18 μήνες. Ορισμένοι παρουσιάζουν μια μικρή αύξηση μέχρι να σταθεροποιηθεί το βάρος τους.
Η κλινική αποτελεσματικότητα της βαριατρικής χειρουργικής έχει συγκριθεί με τη συμβατική θεραπεία καθώς και με την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των διαφορετικών τύπων χειρουργικών επεμβάσεων σε 17 τυχαιοποιημένες κλινικές μελέτες και μια μη-τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη. Συγκρίνοντας την οριζόντια γαστροπλαστική με μια πολύ υποθερμιδική δίαιτα, δεν παρατηρηθήκαν σημαντικές διαφορές στην απώλεια βάρους στους 12 μήνες ( 23 έναντι 18 κιλών ), αν και στους 24 μήνες, οι ασθενείς που είχαν υποβληθεί σε γαστροπλαστική είχαν χάσει σημαντικά περισσότερο βάρος ( 32 έναντι 9 κιλών ) με το 58% των ασθενών της γαστροπλαστικής να χαρακτηρίζονται από λιγότερο από 40% υπερβάλλον βάρος συγκριτικά με το μόλις 7% των μη χειρουργημένων ασθενών. Στο Πρόγραμμα Μελέτης για την Παχυσαρκία στη Δανία ( Danish Obesity Project trial ), στο οποίο έγινε σύγκριση της νηστιδοστομίας με την ιατρική αντιμετώπιση, φάνηκε ότι οι χειρουργημένοι ασθενείς έχασαν και σε αυτή την περίπτωση σημαντικά περισσότερο βάρος σε διάστημα 2 ετών ( 42,9 έναντι 5,9 κιλών ). Στην πληθυσμιακή μελέτη Παχύσαρκων Ατόμων που πραγματοποιήθηκε στη Σουηδία ( SOS: Swedish Obese Subjects ) ( η πιο εκτεταμένη μελέτη όσον αφορά το μέγεθος του δείγματος και τα χρόνια παρακολούθησης, η οποία έχει εφαρμοστεί μέχρι σήμερα ), η οποία συνέκρινε τη βαριατρική χειρουργική επέμβαση ( κάθετη γαστροπλαστική, γαστρικός δακτύλιος και γαστρική παράκαμψη, n = 1210 ) με τη συμβατική θεραπεία ( n = 1099 ), βρέθηκε ότι οι ασθενείς που αντιμετωπίστηκαν χειρουργικά έχασαν σημαντικά περισσότερο βάρος μετά από 2 χρόνια σε σύγκριση με τα παχύσαρκα άτομα που αντιμετωπίστηκαν συμβατικά ( -23% έναντι 0% απώλεια βάρους ). Όλοι οι ασθενείς που αντιμετωπίστηκαν χειρουργικά παρουσίασαν στα 2 χρόνια, σημαντικές βελτιώσεις σε όλες τις παραμέτρους που σχετίζονται με την υγεία και την ποιότητα ζωής, συγκριτικά με τους ασθενείς της συμβατικής θεραπείας. Στα οκτώ χρόνια, οι ασθενείς της χειρουργικής ομάδας παρουσίαζαν μια απώλεια βάρους της τάξης του 16,3%, ενώ οι ασθενείς της ομάδας συμβατικής θεραπείας παρουσίασαν αύξηση βάρους κατά 0,9%.
Μεταξύ των τριών διαφορετικών βαριατρικών χειρουργικών μεθόδων, οι ασθενείς οι οποίοι είχαν υποβληθεί σε γαστρική παράκαμψη, παρουσίαζαν χαμηλότερο σωματικό βάρος μετά την πάροδο οκτώ ετών, συγκριτικά με τους ασθενείς οι οποίοι είχαν υποβληθεί σε γαστροπλαστική ή γαστρικό δακτύλιο. Επιπλέον, στη μελέτη SOS, οι ωφέλιμες επιδράσεις της χειρουργικής θεραπείας, όσον αφορά το σωματικό βάρος, το διαβήτη, τα τριγλυκερίδια, την HDL-χοληστερόλη, το ουρικό οξύ και την ποιότητα ζωής, διατηρηθήκαν ακόμα και μετά την πάροδο 10 ετών, χωρίς ωστόσο βελτιώσεις όσον αφορά την ολική χοληστερόλη ή την αρτηριακή πίεση.
Η ανάλυση των αποτελεσμάτων της μελέτης SOS στη Σουηδία έδειξε απώλεια βάρους 30-40 kg μέσα σε 2 έτη, ανάλογα με τον τύπο της επέμβασης που χρησιμοποιείτο.
Η επέμβαση της γαστρικής παράκαμψης μειώνει εντυπωσιακά τη σχετιζόμενη με την παχυσαρκία νοσηρότητα στην πλειοψηφία των παχύσαρκων ασθενών. Στη μελέτη SOS, η χειρουργική αντιμετώπιση οδήγησε σε ύφεση και αποδομή του NIDDM στο 68% και της υπέρτασης στο 43% των ασθενών. Για τους ασθενείς που δεν παρουσίαζαν παράγοντες κινδύνου στη φάση έναρξης της θεραπείας, μια απώλεια 30 kg βάρους σχετιζόταν με μείωση του κινδύνου για NIDDM κατά 14 φορές και για ανάπτυξη υπέρτασης και άλλων καρδιαγγειακών παραγόντων κινδύνου κατά 3-4 φορές. Επιπρόσθετα, η χειρουργική αντιμετώπιση έχει αποδειχτεί ότι παρεμποδίζει την εξέλιξη της δυσανεξίας στη γλυκόζη σε NIDDM και ότι ελαττώνει τη θνησιμότητα από διαβήτη κατά 4-5 φορές.
Τα μέτρα αξιολόγησης της ποιότητας ζωής, συμπεριλαμβανομένων της ικανότητας για εργασία, του μέσου μισθολογίου, του αριθμού των ημερών ασθενείας, της κοινωνικότητας, της κινητικότητας, της αυτοπεποίθησης και της κατάθλιψης, βελτιώνονται επίσης στην πλειοψηφία των ασθενών μετά από χειρουργική αντιμετώπιση της παχυσαρκίας. Πρόσφατα, ασθενείς από την ομάδα που συμμετείχε στη μελέτη SOS ανέφεραν σημαντική βελτίωση, σε σχέση με τους μάρτυρες, στην κοινωνικότητα, στο πόσο υγιείς ένιωθαν, στη διάθεση, στο άγχος, στην κατάθλιψη, καθώς και σε άλλα προβλήματα που σχετίζονται με την παχυσαρκία.
Τέσσερις προοπτικές, τυχαιοποιημένες μελέτες οι οποίες συνέκριναν την κάθετη γαστροπλαστική περίδεση με την γαστρική παράκαμψη, έχουν περαιτέρω δείξει ότι η απώλεια βάρους ήταν μεγαλύτερη με τη δεύτερη μέθοδο, με μια κατά μέσο όρο απώλεια του υπερβάλλοντος σωματικού βάρους κατά 42 έναντι του 68% σε ένα χρόνο και κατά 35 έναντι 62% σε τρία χρόνια. Επιπλέον, έχει αναφερθεί ότι η μέση απώλεια βάρους μετά την γαστρική παράκαμψη, διατηρείται έως και για 14 χρόνια μετά την επέμβαση.
Η πλειοψηφία των χειρουργών συμφωνούν ότι η γαστρική παράκαμψη είναι η επέμβαση επιλογής για την πλειοψηφία των ασθενών με βαριά παχυσαρκία. Αν και πρόκειται για μια τεχνικά περιπλοκή χειρουργική επέμβαση, η οποία πρέπει να πραγματοποιείται από έμπειρους ειδικούς, τα οργανικά, ψυχολογικά και κοινωνικά οφέλη υπερτερούν του χαμηλού περιεγχειρητικού κινδύνου. Ασθενείς με υψηλού κινδύνου νοσογόνο παχυσαρκία με πολλαπλά συνοδά νοσήματα είναι δυνατόν να ωφεληθούν περισσότερο από μια λιγότερο επεμβατική προσέγγιση, δεδομένου ότι είναι περισσότερο ευάλωτοι σε καρδιοαναπνευστικές επιπλοκές και επιπλοκές που σχετίζονται με την επούλωση των τραυμάτων.
Πρόσφατα δημιουργήθηκε ένας αλγόριθμος βαριατρικής χειρουργικής, ο οποίος λαμβάνει υπόψη παραμέτρους όπως το ΒΜΙ, την ηλικία, το φύλο, τη φυλή, τη σωματική ανάπτυξη, τα συνοδά νοσήματα και τις εκβάσεις, και ο οποίος παρέχει ένα λογικό πλαίσιο για την επιλογή της κατάλληλης βαριατρικής χειρουργικής επέμβασης για κάθε ασθενή. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η γαστρεντερική χειρουργική επέμβαση αποτελεί μια αποτελεσματική έσχατη λύση στην αντιμετώπιση των ασθενών με νοσογόνο παχυσαρκία, οι οποίοι έχουν προηγουμένως αποτύχει στην συμβατική θεραπεία. Μετά τη χειρουργική αντιμετώπιση έχει αναφερθεί μια απώλεια βάρους της τάξης του 50-70% του υπερβάλλοντος βάρους. Ακόμα πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η μακροπρόθεσμη απώλεια βάρους έχει αποδειχτεί ότι διαρκεί έως και 10 ή και περισσότερα χρόνια. Είναι επίσης σημαντικό να γίνεται προσεκτική ανασκόπηση των προσδοκιών που έχει ο ασθενής από τη θεραπεία και η θέσπιση ρεαλιστικών στόχων, δεδομένου ότι πολλοί ασθενείς οι οποίοι επιζητούν τη βαριατρική χειρουργική συχνά έχουν μη ρεαλιστικούς και πολύ υψηλούς στόχους όσον αφορά το βάρος που περιμένουν να χάσουν. Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της γαστρικής χειρουργικής απαιτεί εκτίμηση παραμέτρων πέραν της απώλειας βάρους καθεαυτής.
Τα μακροπρόθεσμα οφέλη της βαριατρικής χειρουργικής αντιμετώπισης έχουν χαρακτηριστεί με μεγαλύτερη σαφήνεια μέσω της δυνατότητας της να ελαττώνει ή να μηδενίζει την παρουσία συνοδών νοσημάτων και της σχετιζόμενης με αυτά νοσηρότητας και θνησιμότητας. Τα μέχρι σήμερα δεδομένα έχουν αναφέρει σημαντικές βελτιώσεις όσον αφορά το διαβήτη, την υπέρταση καθώς επίσης και τη πνευμονική λειτουργία, τους καρδιαγγειακούς παράγοντες κινδύνου, την οστεοαρθρίτιδα, την αναπαραγωγική λειτουργία, την αυτοεκτίμηση, την απουσία από την εργασία και την ποιότητα ζωής, μεταξύ πολλών άλλων παραγόντων. Σε κάθε περίπτωση, μετά από μια γαστρεντερική χειρουργική επέμβαση, ο ασθενής θα πρέπει να υφίσταται ιατρική παρακολούθηση και έλεγχο για όλη την υπόλοιπη ζωή του.
Σταδιακά, όλο και περισσότερες ασφαλιστικές εταιρείες ξεκινούν να καλύπτουν τα έξοδα των βαριατρικών χειρουργικών επεμβάσεων, αναγνωρίζοντας ότι το είδος αυτό της χειρουργικής επέμβασης παρέχει ισχυρά ιατρικά οφέλη, εξοικονομώντας χρήματα μακροπρόθεσμα. Η χειρουργική θεραπεία σε ασθενείς με νοσογόνο παχυσαρκία είναι σημαντικά πιο αποτελεσματική στην πρόκληση και διατήρηση απώλειας βάρους από ότι οι ιατρικές και οι ψυχοκοινωνικές προσεγγίσεις και έτσι, περισσότερο συμφέρουσα από πλευράς κόστους-οφέλους. Αντίθετα με ότι θα ήταν αναμενόμενο σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα αναφορικά με την απώλεια βάρους και την επίδραση στα σχετιζόμενα με την παχυσαρκία νοσήματα, η βαριατρική χειρουργική επέμβαση υπο-εφαρμόζεται, με μόλις ένα μικρό ποσοστό των υποψήφιων ασθενών να αναφέρονται στους ειδικούς. Δεδομένων των ευνοϊκών μακροπρόθεσμων εκβάσεων της χειρουργικής αντιμετώπισης της νοσογόνου παχυσαρκίας και της υπο-παροχής υπηρεσιών και δεξιοτήτων για την υποστήριξη της βαριατρικής χειρουργικής επέμβασης μέσω λαπαροσκόπησης που παρατηρείται σήμερα, θα πρέπει να σχεδιαστούν από τα συστήματα υγείας, λεπτομερείς στρατηγικές εφαρμογής προκειμένου να προωθηθεί κατάλληλα η χειρουργική αυτή προσέγγιση σε προσεκτικά επιλεγμένους ασθενείς.
Βιβλιογραφία:
Υπάρχουν πολλές διαφορετικές μέθοδοι βαριατρικών επεμβάσεων για την απώλεια βάρους, ωστόσο στο σύνολό τους είναι γνωστές ως «βαριατρική χειρουργική». Με βάση το κόστος/kg χαμένου βάρους, μετά από 4 έτη, η χειρουργική αντιμετώπιση έχει υπολογιστεί ότι είναι λιγότερο δαπανηρή συγκριτικά με οποιαδήποτε άλλη θεραπεία.
Επιλογή ασθενών
Οι ασθενείς θα πρέπει να επιλέγονται για χειρουργική αντιμετώπιση με βάση τα ακόλουθα κριτήρια:
- Αρχικά, θα πρέπει να επιχειρείται μη χειρουργική αντιμετώπιση, συμπεριλαμβανομένων των διατροφικών μέτρων και των φαρμάκων για απώλεια βάρους.
- Η βαριατρική χειρουργική θα πρέπει να περιορίζεται για τους ασθενείς με νοσογόνο παχυσαρκία ( ΒΜΙ πάνω από 40 ή πάνω από 35kg/m2 σε συνδυασμό με υψηλού κινδύνου και απειλητικές για τη ζωή παθολογικές καταστάσεις-συνοδά νοσήματα ).
- Οι ασθενείς θα πρέπει να είναι πλήρως ενημερωμένοι και κινητοποιημένοι, να πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια επιλογής και για τους οποίους οι περιεγχειρητικοί κίνδυνοι θεωρούνται αποδεκτοί.
- Οι υποψήφιοι για χειρουργική αντιμετώπιση θα πρέπει να επιλέγονται με μεγάλη προσοχή, κατόπιν αξιολόγησης από μια ολοκληρωμένη ομάδα ειδικών όπως ιατρούς, χειρουργούς, διατροφολόγους και ψυχιάτρους, στο χώρο του νοσοκομείου, με επαρκή υποστήριξη όλων των πτυχών της αντιμετώπισης και αξιολόγησης, παρέχοντας τόσο προεγχειρητική όσο και μετεγχειρητική συμβουλευτική υποστήριξη.
Στο πλαίσιο αυτό, είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι η αποτελεσματικότητα της χειρουργικής επέμβασης δεν είναι απαραίτητο να οριοθετείται αποκλειστικά με βάση το σωματικό βάρος, αλλά μπορεί να επικεντρώνεται και στις θετικές επιδράσεις στα νοσήματα που σχετίζονται με την παχυσαρκία.
Ο σκοπός της επέμβασης είναι η επίτευξη μιας δραματικής ελάττωσης της ενεργειακής πρόσληψης, η οποία είναι δυνατόν να επιτευχτεί μέσω της ενεργοποίησης ενός πρώιμου και ενισχυμένου αισθήματος κορεσμού, μέσω της ελάττωσης των σημάτων της πείνας ή, παράλληλα μέσω της παράκαμψης των σχετιζόμενων με την πείνα σημείων στο γαστρεντερικό σύστημα, επιτρέποντας έτσι την ταχεία διάβαση μέσω του πεπτικού συστήματος και, εν μέρει, την επακόλουθη δυσαπορρόφηση η οποία οφείλεται στην ελλιπή διάσπαση της τροφής η οποία προωθείται με ταχύτητα στο παχύ έντερο.
Σύμφωνα με τον υποκείμενο μηχανισμό δράσης τους και ανάλογα με την φυσιολογική διαταραχή στην οποία βασίζεται η ευεργετική ως προς την παχυσαρκία επίδραση της βαριατρικής επέμβασης αυτές ΤΑΞΙΝΟΜΟΥΝΤΑΙ ΩΣ ΕΞΗΣ:
Α) Επεμβάσεις περιοριστικού τύπου
Στην κατηγορία αυτή ανήκει ο ρυθμιζόμενος σιλικονούχος δακτύλιος του στομάχου ( Gastric Band ) και η κάθετη γαστροπλαστική ( διαμερισματοποίηση ) κατά Mason. Οι περιοριστικές τεχνικές αυξάνουν τη διάταση του οισοφάγου και του στομάχου, προκαλώντας έτσι ένα πρώιμο αίσθημα κορεσμού. Η τοποθέτηση του προσαρμοζόμενου γαστρικού δακτυλίου έχει ως αποτέλεσμα την σμίκρυνση του γαστρικού σάκου και το στένεμα της διόδου προς το υπόλοιπο τμήμα του στομάχου. Η διαμερισματοποίηση του στομάχου σε δύο τμήματα ( είτε καθέτως είτε οριζοντίως ) προκαλεί καθυστέρηση της κένωσης στο γαστρεντερικό σύστημα.
Β) Επεμβάσεις δυσαπορροφητικού τύπου
Στην κατηγορία αυτή ανήκει η χολοπαγκρεατική εκτροπή που αντιπροσωπεύεται από την εγχείριση Scopinario και την 12δακτυλοειλεική αναστόμωση.
Οι δυσαπορροφητικές τεχνικές βασίζονται στην παράκαμψη μεγάλων τμημάτων του γαστρεντερικού συστήματος στα οποία πραγματοποιείται η απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών. Η αποκλειστικά δυσαπορροφητικές τεχνικές, όπως η νηστιδοειλεική παράκαμψη, δεν εφαρμόζονται πλέον και έχουν αντικατασταθεί από μεικτές τεχνικές, οι οποίες συνδυάζουν τον περιορισμό με τη δυσαπορρόφηση.
Γ) Επεμβάσεις μεικτού τύπου
Στην κατηγορία αυτή ανήκει η γαστρική παράκαμψη κατά Roux ( Roux en Y Gastric Bypass ).
Η εγγύς γαστρική παράκαμψη αφήνει ένα μικρό τμήμα του σάκου του στομάχου κοντά στην οισοφαγική διακλάδωση, απομονώνοντας το μείζον τόξο του στομάχου, παρακάμπτοντας έτσι το μεγαλύτερο μέρος του στομάχου και του δωδεκαδάκτυλου. Όπως συμβαίνει με την γαστρεντερική παράκαμψη, η χολοπαγκρεατική παράκαμψη αποτελεί επίσης μια μεικτού τύπου παρέμβαση. Ωστόσο, η τεχνική αυτή βασίζεται στην υπο-ολική οριζόντια γαστρεκτομή από την οποία μένουν, κατά μέσο όρο 200 ml στο ανώτερο τμήμα του στομάχου, προκαλώντας μεγαλύτερου βαθμού δυσαπορρόφηση δεδομένου ότι ο γαστρικός σάκος συνδέεται με το τελικό τμήμα του εντέρου, παρακάμπτοντας τελείως το δωδεκαδάκτυλο και τη νήστιδα.
Παραδοσιακά, η γαστρική επέμβαση πραγματοποιούνταν ως μια ανοικτή επέμβαση, σήμερα όμως όλες οι τεχνικές μπορούν να πραγματοποιηθούν λαπαροσκοπικά. Τα αποτελέσματα από τις αρχικές, μεγάλου μεγέθους, τυχαιοποιημένες ελεγχόμενες μελέτες, δείχνουν ότι η απώλεια βάρους είναι η ίδια είτε γίνεται ανοικτή είτε γίνεται λαπαροσκοπική επέμβαση. Ωστόσο, η λαπαροσκοπική προσέγγιση για τη βαριατρική χειρουργική επέμβαση έχει αποδειχθεί ότι προκαλεί λιγότερο μετεγχειρητικό άλγος, συντομότερο χρόνο ανάρρωσης και λιγότερες περιεγχειρητικές επιπλοκές.
Επιπλοκές
Οι επιπλοκές που σχετίζονται με τη βαριατρική χειρουργική περιλαμβάνουν πρώιμα αιμορραγικά προβλήματα, γαστρεντερική διαφυγή η οποία οδηγεί σε περιτονίτιδα, ρήξη της σπλήνας με πιθανή ανάγκη για σπληνεκτομή, υποδιαφραγματικά αποστήματα, μόλυνση πληγών, διαπυήσεις τραύματος, πνευμονική εμβολή, καθώς και καθυστερημένες επιπλοκές οι οποίες οφείλονται στη στένωση του οργάνου, σε οριακά έλκη, στη διάνοιξη της χειρουργικής συρραφής, στη διάταση του στομάχου που έχει παρακαμφθεί, εσωτερικές κήλες, συστροφή του εντερικού άκρου, πλήρη απόφραξη του εντέρου, χολολιθίαση, εμετοί, σύνδρομο dumping, ανεπάρκειες συγκεκριμένων θρεπτικών συστατικών, νευροπάθειες και μετεγχειρητική κατάθλιψη. Υποστηρίζεται όμως ότι οι περισσότερες από τις επιπλοκές που σχετίζονται με αυτού του είδους τις επεμβάσεις, σε αντίθεση με τις περισσότερες άλλες χειρουργικές επεμβάσεις, είναι αντιμετωπίσιμες με συμπεριφορική θεραπεία. Ο Kral, για παράδειγμα, σημειώνει ότι ο εμετός, που παρατηρείται σε περίπου 10% των ασθενών μετεγχειρητικά, οφείλεται περισσότερο σε διατροφικούς λόγους παρά σε στενώσεις στα σημεία των γαστροπλαστικών αναστομώσεων.
Η περιεγχειρητική θνησιμότητα σε εξειδικευμένα κέντρα αποτελεί ένα μικρό μόνο μέρος της θνητότητας που παρατηρείται σε μη χειρουργημένους ασθενείς και σε εκείνους που βρίσκονται σε λίστες αναμονής για χειρουργείο.
Τα ποσοστά περιεγχειρητικής θνησιμότητας μετά από ανοιχτή επέμβαση για την παχυσαρκία, λαμβάνοντας υπόψη μελέτες οι οποίες περιλαμβάνουν μεγάλους αριθμούς ασθενών, είναι συνήθως κάτω από 1,5%. Το 75% περίπου των θανάτων προκαλείται από αναστομωτική διαφυγή και περιτονίτιδα, ενώ το 25% των θανάτων οφείλεται σε πνευμονική εμβολή. Πρόσφατες μελέτες οι οποίες αξιολόγησαν μόνο τη λαπαροσκοπική γαστρική παράκαμψη, έδειξαν ότι ο κίνδυνος των πρώιμων μετεγχειρητικών επιπλοκών ήταν περίπου 10%.
Η λιποαναρρόφηση ανεπιθύμητου υποδόριου λίπους χρησιμοποιείται εκτεταμένα για λόγους καλαισθησίας, αλλά δεν προσφέρει κανένα ιατρικό πλεονέκτημα, όσον αφορά τις σχετιζόμενες με την παχυσαρκία παθολογικές καταστάσεις.
Πίνακας 1. Απώτερες μετεγχειρητικές επιπλοκές σε επεμβάσεις παχυσαρκίας ( ποσοστό % )
- Μετεγχειρητική κήλη σε ανοιχτές επεμβάσεις 20-25
- Επίμονοι εμετοί, σ. Dumping (κυρίως σε
- επεμβάσεις περιορισμού) 10-14
- Στένωση αναστομώσεων 2-10
- Αναστομωτικό έλκος 3-15
- Γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση ( σε
- επεμβάσεις περιορισμού ) 4-18
- Γαστρικό συρίγγιο <1
- Εντερική απόφραξη ( ειλεός ) 2-3
- Σιδηροπενία, έλλειψη βιταμινών 10-54
- Παροδική τριχόπτωση 15-20
- Διάρροιες 8-24
- Ηπατική ανεπάρκεια-κίρρωση ( συνήθως μετά από χολοπαγκρεατική εκτροπή ) 2-4
Συστάσεις για την σίτιση μετά από βαριατρικές επεμβάσεις
- Τις επόμενες ημέρες μετά την επέμβαση, ο ασθενής μπορεί να λαμβάνει πολτώδεις τροφές και περίπου σε δέκα μέρες μπορεί να επανέλθει πλήρως στην εργασία του
- Ορισμένες τροποποιήσεις πρέπει να γίνουν στις διατροφικές συνήθειες του ασθενούς. Αυτές αφορούν την ποιότητα των τροφίμων ( πλούσιες σε πρωτεΐνη, αποφυγή των γλυκών ) και την καλή μάσησή τους.
- Ορισμένοι μπορεί να χρειάζονται συμπληρώματα διατροφής, ανάλογα με τη φύση της επέμβασης και τις επιπλοκές. Οι επεμβάσεις δυσαπορροφητικού και μεικτού τύπου συνήθως σχετίζονται με σοβαρότερες μεταβολικές επιπλοκές και κίνδυνο διατροφικών ελλείψεων.
- Η παρακολούθηση γίνεται σε μηνιαία βάση και διαφέρει ανάλογα με την επέμβαση που έχει εφαρμοστεί.
Η αναμενόμενη απώλεια βάρους μπορεί να είναι 50-80% του περιττού βάρους και συνήθως χρειάζονται γι’ αυτό 18 μήνες. Ορισμένοι παρουσιάζουν μια μικρή αύξηση μέχρι να σταθεροποιηθεί το βάρος τους.
Η κλινική αποτελεσματικότητα της βαριατρικής χειρουργικής έχει συγκριθεί με τη συμβατική θεραπεία καθώς και με την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των διαφορετικών τύπων χειρουργικών επεμβάσεων σε 17 τυχαιοποιημένες κλινικές μελέτες και μια μη-τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη. Συγκρίνοντας την οριζόντια γαστροπλαστική με μια πολύ υποθερμιδική δίαιτα, δεν παρατηρηθήκαν σημαντικές διαφορές στην απώλεια βάρους στους 12 μήνες ( 23 έναντι 18 κιλών ), αν και στους 24 μήνες, οι ασθενείς που είχαν υποβληθεί σε γαστροπλαστική είχαν χάσει σημαντικά περισσότερο βάρος ( 32 έναντι 9 κιλών ) με το 58% των ασθενών της γαστροπλαστικής να χαρακτηρίζονται από λιγότερο από 40% υπερβάλλον βάρος συγκριτικά με το μόλις 7% των μη χειρουργημένων ασθενών. Στο Πρόγραμμα Μελέτης για την Παχυσαρκία στη Δανία ( Danish Obesity Project trial ), στο οποίο έγινε σύγκριση της νηστιδοστομίας με την ιατρική αντιμετώπιση, φάνηκε ότι οι χειρουργημένοι ασθενείς έχασαν και σε αυτή την περίπτωση σημαντικά περισσότερο βάρος σε διάστημα 2 ετών ( 42,9 έναντι 5,9 κιλών ). Στην πληθυσμιακή μελέτη Παχύσαρκων Ατόμων που πραγματοποιήθηκε στη Σουηδία ( SOS: Swedish Obese Subjects ) ( η πιο εκτεταμένη μελέτη όσον αφορά το μέγεθος του δείγματος και τα χρόνια παρακολούθησης, η οποία έχει εφαρμοστεί μέχρι σήμερα ), η οποία συνέκρινε τη βαριατρική χειρουργική επέμβαση ( κάθετη γαστροπλαστική, γαστρικός δακτύλιος και γαστρική παράκαμψη, n = 1210 ) με τη συμβατική θεραπεία ( n = 1099 ), βρέθηκε ότι οι ασθενείς που αντιμετωπίστηκαν χειρουργικά έχασαν σημαντικά περισσότερο βάρος μετά από 2 χρόνια σε σύγκριση με τα παχύσαρκα άτομα που αντιμετωπίστηκαν συμβατικά ( -23% έναντι 0% απώλεια βάρους ). Όλοι οι ασθενείς που αντιμετωπίστηκαν χειρουργικά παρουσίασαν στα 2 χρόνια, σημαντικές βελτιώσεις σε όλες τις παραμέτρους που σχετίζονται με την υγεία και την ποιότητα ζωής, συγκριτικά με τους ασθενείς της συμβατικής θεραπείας. Στα οκτώ χρόνια, οι ασθενείς της χειρουργικής ομάδας παρουσίαζαν μια απώλεια βάρους της τάξης του 16,3%, ενώ οι ασθενείς της ομάδας συμβατικής θεραπείας παρουσίασαν αύξηση βάρους κατά 0,9%.
Μεταξύ των τριών διαφορετικών βαριατρικών χειρουργικών μεθόδων, οι ασθενείς οι οποίοι είχαν υποβληθεί σε γαστρική παράκαμψη, παρουσίαζαν χαμηλότερο σωματικό βάρος μετά την πάροδο οκτώ ετών, συγκριτικά με τους ασθενείς οι οποίοι είχαν υποβληθεί σε γαστροπλαστική ή γαστρικό δακτύλιο. Επιπλέον, στη μελέτη SOS, οι ωφέλιμες επιδράσεις της χειρουργικής θεραπείας, όσον αφορά το σωματικό βάρος, το διαβήτη, τα τριγλυκερίδια, την HDL-χοληστερόλη, το ουρικό οξύ και την ποιότητα ζωής, διατηρηθήκαν ακόμα και μετά την πάροδο 10 ετών, χωρίς ωστόσο βελτιώσεις όσον αφορά την ολική χοληστερόλη ή την αρτηριακή πίεση.
Η ανάλυση των αποτελεσμάτων της μελέτης SOS στη Σουηδία έδειξε απώλεια βάρους 30-40 kg μέσα σε 2 έτη, ανάλογα με τον τύπο της επέμβασης που χρησιμοποιείτο.
Η επέμβαση της γαστρικής παράκαμψης μειώνει εντυπωσιακά τη σχετιζόμενη με την παχυσαρκία νοσηρότητα στην πλειοψηφία των παχύσαρκων ασθενών. Στη μελέτη SOS, η χειρουργική αντιμετώπιση οδήγησε σε ύφεση και αποδομή του NIDDM στο 68% και της υπέρτασης στο 43% των ασθενών. Για τους ασθενείς που δεν παρουσίαζαν παράγοντες κινδύνου στη φάση έναρξης της θεραπείας, μια απώλεια 30 kg βάρους σχετιζόταν με μείωση του κινδύνου για NIDDM κατά 14 φορές και για ανάπτυξη υπέρτασης και άλλων καρδιαγγειακών παραγόντων κινδύνου κατά 3-4 φορές. Επιπρόσθετα, η χειρουργική αντιμετώπιση έχει αποδειχτεί ότι παρεμποδίζει την εξέλιξη της δυσανεξίας στη γλυκόζη σε NIDDM και ότι ελαττώνει τη θνησιμότητα από διαβήτη κατά 4-5 φορές.
Τα μέτρα αξιολόγησης της ποιότητας ζωής, συμπεριλαμβανομένων της ικανότητας για εργασία, του μέσου μισθολογίου, του αριθμού των ημερών ασθενείας, της κοινωνικότητας, της κινητικότητας, της αυτοπεποίθησης και της κατάθλιψης, βελτιώνονται επίσης στην πλειοψηφία των ασθενών μετά από χειρουργική αντιμετώπιση της παχυσαρκίας. Πρόσφατα, ασθενείς από την ομάδα που συμμετείχε στη μελέτη SOS ανέφεραν σημαντική βελτίωση, σε σχέση με τους μάρτυρες, στην κοινωνικότητα, στο πόσο υγιείς ένιωθαν, στη διάθεση, στο άγχος, στην κατάθλιψη, καθώς και σε άλλα προβλήματα που σχετίζονται με την παχυσαρκία.
Τέσσερις προοπτικές, τυχαιοποιημένες μελέτες οι οποίες συνέκριναν την κάθετη γαστροπλαστική περίδεση με την γαστρική παράκαμψη, έχουν περαιτέρω δείξει ότι η απώλεια βάρους ήταν μεγαλύτερη με τη δεύτερη μέθοδο, με μια κατά μέσο όρο απώλεια του υπερβάλλοντος σωματικού βάρους κατά 42 έναντι του 68% σε ένα χρόνο και κατά 35 έναντι 62% σε τρία χρόνια. Επιπλέον, έχει αναφερθεί ότι η μέση απώλεια βάρους μετά την γαστρική παράκαμψη, διατηρείται έως και για 14 χρόνια μετά την επέμβαση.
Η πλειοψηφία των χειρουργών συμφωνούν ότι η γαστρική παράκαμψη είναι η επέμβαση επιλογής για την πλειοψηφία των ασθενών με βαριά παχυσαρκία. Αν και πρόκειται για μια τεχνικά περιπλοκή χειρουργική επέμβαση, η οποία πρέπει να πραγματοποιείται από έμπειρους ειδικούς, τα οργανικά, ψυχολογικά και κοινωνικά οφέλη υπερτερούν του χαμηλού περιεγχειρητικού κινδύνου. Ασθενείς με υψηλού κινδύνου νοσογόνο παχυσαρκία με πολλαπλά συνοδά νοσήματα είναι δυνατόν να ωφεληθούν περισσότερο από μια λιγότερο επεμβατική προσέγγιση, δεδομένου ότι είναι περισσότερο ευάλωτοι σε καρδιοαναπνευστικές επιπλοκές και επιπλοκές που σχετίζονται με την επούλωση των τραυμάτων.
Πρόσφατα δημιουργήθηκε ένας αλγόριθμος βαριατρικής χειρουργικής, ο οποίος λαμβάνει υπόψη παραμέτρους όπως το ΒΜΙ, την ηλικία, το φύλο, τη φυλή, τη σωματική ανάπτυξη, τα συνοδά νοσήματα και τις εκβάσεις, και ο οποίος παρέχει ένα λογικό πλαίσιο για την επιλογή της κατάλληλης βαριατρικής χειρουργικής επέμβασης για κάθε ασθενή. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η γαστρεντερική χειρουργική επέμβαση αποτελεί μια αποτελεσματική έσχατη λύση στην αντιμετώπιση των ασθενών με νοσογόνο παχυσαρκία, οι οποίοι έχουν προηγουμένως αποτύχει στην συμβατική θεραπεία. Μετά τη χειρουργική αντιμετώπιση έχει αναφερθεί μια απώλεια βάρους της τάξης του 50-70% του υπερβάλλοντος βάρους. Ακόμα πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η μακροπρόθεσμη απώλεια βάρους έχει αποδειχτεί ότι διαρκεί έως και 10 ή και περισσότερα χρόνια. Είναι επίσης σημαντικό να γίνεται προσεκτική ανασκόπηση των προσδοκιών που έχει ο ασθενής από τη θεραπεία και η θέσπιση ρεαλιστικών στόχων, δεδομένου ότι πολλοί ασθενείς οι οποίοι επιζητούν τη βαριατρική χειρουργική συχνά έχουν μη ρεαλιστικούς και πολύ υψηλούς στόχους όσον αφορά το βάρος που περιμένουν να χάσουν. Η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της γαστρικής χειρουργικής απαιτεί εκτίμηση παραμέτρων πέραν της απώλειας βάρους καθεαυτής.
Τα μακροπρόθεσμα οφέλη της βαριατρικής χειρουργικής αντιμετώπισης έχουν χαρακτηριστεί με μεγαλύτερη σαφήνεια μέσω της δυνατότητας της να ελαττώνει ή να μηδενίζει την παρουσία συνοδών νοσημάτων και της σχετιζόμενης με αυτά νοσηρότητας και θνησιμότητας. Τα μέχρι σήμερα δεδομένα έχουν αναφέρει σημαντικές βελτιώσεις όσον αφορά το διαβήτη, την υπέρταση καθώς επίσης και τη πνευμονική λειτουργία, τους καρδιαγγειακούς παράγοντες κινδύνου, την οστεοαρθρίτιδα, την αναπαραγωγική λειτουργία, την αυτοεκτίμηση, την απουσία από την εργασία και την ποιότητα ζωής, μεταξύ πολλών άλλων παραγόντων. Σε κάθε περίπτωση, μετά από μια γαστρεντερική χειρουργική επέμβαση, ο ασθενής θα πρέπει να υφίσταται ιατρική παρακολούθηση και έλεγχο για όλη την υπόλοιπη ζωή του.
Σταδιακά, όλο και περισσότερες ασφαλιστικές εταιρείες ξεκινούν να καλύπτουν τα έξοδα των βαριατρικών χειρουργικών επεμβάσεων, αναγνωρίζοντας ότι το είδος αυτό της χειρουργικής επέμβασης παρέχει ισχυρά ιατρικά οφέλη, εξοικονομώντας χρήματα μακροπρόθεσμα. Η χειρουργική θεραπεία σε ασθενείς με νοσογόνο παχυσαρκία είναι σημαντικά πιο αποτελεσματική στην πρόκληση και διατήρηση απώλειας βάρους από ότι οι ιατρικές και οι ψυχοκοινωνικές προσεγγίσεις και έτσι, περισσότερο συμφέρουσα από πλευράς κόστους-οφέλους. Αντίθετα με ότι θα ήταν αναμενόμενο σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα αναφορικά με την απώλεια βάρους και την επίδραση στα σχετιζόμενα με την παχυσαρκία νοσήματα, η βαριατρική χειρουργική επέμβαση υπο-εφαρμόζεται, με μόλις ένα μικρό ποσοστό των υποψήφιων ασθενών να αναφέρονται στους ειδικούς. Δεδομένων των ευνοϊκών μακροπρόθεσμων εκβάσεων της χειρουργικής αντιμετώπισης της νοσογόνου παχυσαρκίας και της υπο-παροχής υπηρεσιών και δεξιοτήτων για την υποστήριξη της βαριατρικής χειρουργικής επέμβασης μέσω λαπαροσκόπησης που παρατηρείται σήμερα, θα πρέπει να σχεδιαστούν από τα συστήματα υγείας, λεπτομερείς στρατηγικές εφαρμογής προκειμένου να προωθηθεί κατάλληλα η χειρουργική αυτή προσέγγιση σε προσεκτικά επιλεγμένους ασθενείς.
Βιβλιογραφία:
- Kral j. Surgical treatment of obesity. In: Wadden TA, Van Itallie TB ( eds ) Treatment of the seriously obese patient. Guilford Pres, New York, 1995: 496-506
- Obesity in Scotland. Integrating prevention with weight management. A national clinical guideline recommended for use in Scotland. Scottish Intercollegiate Guidelines Network, Edinburgh, 1996
- Gastrointestinal surgery for severe obesity. Proceedings of a National Institutes of Health Consensus Development Conference American Journal of Clinical Nutrition 1992, 55 ( Suppl 2 ) : S487-S619
- Kral JG. Side-effects, complications and problems in anti-obesity surgery. International Journal of Obesity and Related Metabolic Disorders 1994, 18 ( Suppl2 ):86
- Kral JG. Surgery. In: Guy-Grand B ( ed ) Management of obesity and overweight, 1996. βασικό άρθρο, το οποίο συντάθηκε από την ομάδα εργασίας Obesity Management Subgroup, της International Obesity task Force
- Sjostrom L, Marbro K, Sjostrom D. Costs and benefits when treating obesity. International Journal of obesity and Related Metabolic Disorders 1995, 19 ( Suppl6 ):S9-S12
- Long S D et al. Weight loss in severely obese subjects prevents the progression of impaired glucose tolerance to type-2 diabetes. A longitudinal interventional study. Diabetes care, 17 : 372-375

Άρθρα του ίδιου συντάκτη
18/07/2014 | Αποτυχία της θεραπείας στην αντιμετώπιση της κοιλιοκάκης
18/07/2014 | Δυσκολίες κατά την εφαρμογή της δίαιτας χωρίς γλουτένη
20/06/2014 | Αντιμετώπιση της κοιλιοκάκης
28/05/2014 | Διάγνωση και Ανίχνευση της κοιλιοκάκης
24/05/2014 | Το εύρος της ευαισθησίας στη γλουτένη
23/05/2014 | Η κοιλιοκάκη, η γλοιαδίνη και οι προλαμίνες
23/05/2014 | Κοιλιοκάκη: Εισαγωγή στη νόσο
10/11/2013 | Τροπική Κοιλιοκάκη
15/09/2013 | Μεταβολικές διαταραχές μετά από Βαριατρικές Επεμβάσεις
02/09/2013 | Σύνδρομο dumping: η …"επιθυμητή" επιπλοκή?
Πρέπει να συμπληρώσετε το είδος του επαγγέλματος που ψάχνετε

Όλο γκρινιάζουμε ότι δεν έχουμε ρούχα, και όλο οι ντουλάπες μας, ασφυκτιούν!
Για να ξαλαφρώσεις ντουλάπες και συρτάρια, χωρίς να χρειαστεί να πετάξεις τίποτα, απλά άλλαξε τον τρόπο που τακτοποιείς κάποια ρούχα!
Τα λεπτά ρούχα, όπως μακό, κολλάν καθώς και αυτά που δεν τσαλακώνουν εύκολα, όπως μάλλινα πουλόβερ και φόρμες γυμναστικής, μπορείς να τα τυλίξεις ρολό, και να τα τοποθετήσεις στα ράφια. Αυτομάτως η ντουλάπα σου θα αποκτήσει πιο οργανωμένο look αλλά και θα εξοικονομήσεις τουλάχιστον το 1/3 του χώρου που υπήρχε!
Για να ξαλαφρώσεις ντουλάπες και συρτάρια, χωρίς να χρειαστεί να πετάξεις τίποτα, απλά άλλαξε τον τρόπο που τακτοποιείς κάποια ρούχα!
Τα λεπτά ρούχα, όπως μακό, κολλάν καθώς και αυτά που δεν τσαλακώνουν εύκολα, όπως μάλλινα πουλόβερ και φόρμες γυμναστικής, μπορείς να τα τυλίξεις ρολό, και να τα τοποθετήσεις στα ράφια. Αυτομάτως η ντουλάπα σου θα αποκτήσει πιο οργανωμένο look αλλά και θα εξοικονομήσεις τουλάχιστον το 1/3 του χώρου που υπήρχε!

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ...
25 πρόσωπα
2355 δημοσιευμένα άρθρα
99 ατάκες
17 videos
1 αρχεία ήχου
449109 προβολές από 1/5 έως 28/5
498907 προβολές τον προηγ. μήνα
527242 προβολές τον Μάρτιο